Επισφαλής εργασία, "γυναικεία εργασία"

 

Επισφαλής εργασία, "γυναικεία εργασία"
Παρέμβαση με αφορμή την Κωνσταντίνα Κούνεβα

Έφη Αβδελά, Αθηνά Αθανασίου, Γιάννης Κουζής, Ιωάννα Λαλιώτου, Ποθητή Χαντζαρούλα, Βλασία Παπαθανάση, Αγγέλικα Ψαρρά
Νεφέλη, 2009

Η εργασία του καθαρισμού, κοινωνικά απαξιωμένη και αποξενωμένη ως κατεξοχήν γυναικεία και μεταναστευτική εργασία, είναι το «προνομιακό» πεδίο της άτυπης και επισφαλούς μισθωτής εργασίας και όλων των διακριτικών της γνωρισμάτων: της σκληρής εκμετάλλευσης, της καταπάτησης της εργατικής νομοθεσίας και των ασφαλιστικών δικαιωμάτων, των εξευτελιστικών και συχνά πλασματικών αμοιβών, των αυθαίρετων εργοδοτικών πρακτικών.

Η δολοφονική επίθεση εναντίον της Κωνσταντίνας Κούνεβα έφερε στην επιφάνεια καίρια ζητήματα ενός νέου εργασιακού καθεστώτος που το κυριότερο χαρακτηριστικό του είναι η επισφάλεια. Ήρθε να υπενθυμίσει ότι οι ζωές των εργαζομένων στον κοινωνικά απαξιωμένο χώρο του καθαρισμού, και ειδικότερα στο χώρο του καθαρισμού με σχέση εργολαβίας, είναι αναλώσιμες.

Τα κείμενα της συλλογής διερευνούν τις ιστορικές καταβολές αλλά και τις σύγχρονες πολιτικές που ορίζουν ορισμένες μορφές απασχόλησης ως μη εργασία και αποκλείουν κατηγορίες εργαζομένων από κοινωνικά και εργασιακά δικαιώματα. Αναλύει τις νέες –ή όχι και τόσο νέες– μορφές βίαιης πειθάρχησης της εργασίας και των «ανυπάκουων» εργαζομένων, ιδιαίτερα του «ατίθασου» γυναικείου σώματος. Όλα αυτά τίθενται στο ιστορικό και κοινωνικό πλαίσιο των ειδικών χαρακτηριστικών της εργασίας του καθαρισμού είτε με σχέση εργολαβίας στο δημόσιο τομέα είτε με όρους ιδιοκτησίας στον οικιακό χώρο.

Η κοινωνική επαγρύπνηση και η συλλογική δράση είναι οι απαραίτητες προϋποθέσεις για την απόδοση δικαιοσύνης και τη ριζοσπαστικοποίηση της δυναμικής των δικαιωμάτων. Η έκδοση αποτελεί και μια διαμαρτυρία απέναντι σε τούτη την ιδιότυπη λογοκρισία: στη συστηματική απάλειψη από το δημόσιο λόγο του γεγονότος της επίθεσης, και των συνθηκών που την παρήγαγαν και την επέτρεψαν.

Η εργασία των γυναικών όχι ως δικαίωμα, αλλά ως "δυνατότητα"

Με δυο λόγια, στην ιστορική της διαμόρφωση, η εργασία των γυναικών δεν αποτέλεσε δικαίωμα, όπως για τους άντρες, αλλά δυνατότητα που τους προσφερόταν κατά περιόδους και υπό όρους. Οι εργασίες που έκαναν τα "γυναικεία επαγγέλματα" ήταν πάντα υποβαθμισμένα και συχνά αντιμετωπίζονταν ως συνέχεια των "φυσικών" τους ιδιοτήτων, γι' αυτό και χαρακτηρίζονταν συστηματικά "ανειδίκευτα". Σε περιόδους κρίσης απολύονταν πρώτες, γιατί σημασία για την κοινωνική συνοχή είχε πάντα η εργασία των αντρών. Η υποτίμηση, η ανασφάλεια, η υποβάθμιση και οι διακρίσεις ήταν για μεγάλα τμήματα του γυναικείου πληθυσμού οι όροι με τους οποίους έπρεπε να συμβιβαστούν για να αντιμετωπίσουν τις βιοποριστικές τους ανάγκες. Παρά την ικανοποίηση που άντλησαν πολλές από την οικονομική ανεξαρτησία την οποία τους πρόσφερε η αμειβόμενη εργασία, η εργασιακή εμπειρία ήταν για πάρα πολλές γυναίκες ταυτισμένη με την απογοήτευση και την αίσθηση της αδικίας. Συχνά ήταν επίσης ταυτισμένη με τη βία, πραγματική, σεξουαλική ή ακόμη συχνότερα συμβολική.

Μολονότι εξ ορισμού υποδεέστερα, τα "γυναικεία επαγγέλματα" εμφανίζουν ωστόσο συγχρόνως μια εσωτερική ιεραρχία. Η ιεραρχία αυτή αφενός είναι αντίστοιχη με εκείνη που συνδέεται με τον κοινωνικό καταμερισμό εργασίας ανάμεσα στις χειρωνακτικές και μη δουλειές, αφετέρου καταγράφει τη μικρότερη ή μεγαλύτερη απόσταση ανάμεσα στο συγκεκριμένο κάθε φορά επάγγελμα και τις "φυσικές" ιδιότητες που αποδίδονται στις γυναίκες....
Στην κατώτερη κλίμακα των εργασιών που κάνουν οι γυναίκες, η καθαριότητα γίνεται σήμερα ακόμη πιο επισφαλής γιατί την αναλαμβάνουν μετανάστριες, δηλαδή πολλαπλά ευάλωτες εργαζόμενες. Αν η καθαριότητα είναι μια φορά αόρατη εργασία, η καθαριότητα που κάνουν μετανάστριες είναι δυο φορές αόρατη. Όχι μόνο επειδή συχνά γίνεται έξω από τις ώρες της "κανονικής" εργασίας, αλλά και γιατί συνοδεύεται από δυσκολία επικοινωνίας με τους άλλους εργαζόμενους.
Ξένη, μορφωμένη και μαχητική, η Κωνσταντίνα Κούνεβα αντιπροσώπευε σε πολλαπλά επίπεδα την υπέρβαση των παραπάνω αναπαραστάσεων. Γι' αυτό έπρεπε να "μπει στη θέση της", να σωπάσει, να ταπεινωθεί με μια "τιμωρία" που παραπέμπει ακριβώς στον χώρο του ιδιωτικού και της "γυναικείας φύσης" με τον οποίο συνδέεται το φύλο και η δουλειά της. Η ακραία βία της επίθεσης εναντίον της, το βιτριόλι που της έριξαν και την ανάγκασαν να πιει, αποσκοπούσε --συνειδητά ή ασυνείδητα, δεν έχει σημασία-- να δώσει ένα ηχηρό μήνυμα σε όλες τις γυναίκες: να μην τολμούν να υπερβαίνουν τη θέση τους, αυτή που σε κάθε χώρο εργασίας τους επιτρέπεται ως θεμιτή. Γι' αυτό έχει σημασία εξίσου ηχηρά να απορρίψουμε αυτό το μήνυμα, και πρώτα από όλα κάνοντας ορατό το νόημά του. Αυτό μας συνδέει με την Κωνσταντίνα Κούνεβα, αυτό μας κινητοποιεί να την υπερασπιστούμε, και όχι μόνο η φρίκη της βίας εναντίον της ή οι απάνθρωπες συνθήκες εκμετάλλευσης της "επισφαλούς εργασίας".

 Έφη Αβδελά

"Η όψιμη ανακάλυψη της επισφαλούς εργασίας " , "Η Αυγή" 22/3/2009